اصول الهیات

به انضمام متن یونانی و شرح دادز

اصول الهیات اثر جاودان پروکلوس، فیلسوف نوافلاطونی قرن پنجم میلادی، یکی از آخرین آثار بزرگ فلسفۀ یونانی است که بعدها به عالم اسلام و مسیحیت راه یافت و در تطور و تکامل فلسفه‌های اسلامی و مسیحی مؤثر بود. پروکلوس در این کتاب فلسفۀ خود را که تقریری از فلسفۀ نوافلاطونی متأخر است، در قالب نظامی استنتاجی تلخیص و تنظیم کرده است. وی همانند بسیاری از معاصران خود فیلسوفی التقاطی است و فلسفۀ او عمدتاً ترکیبی از اندیشه‌­های افلاطون و افلاطونیان و تفسیری بر آنها است. با این حال، ترکیب این عناصر فلسفی در هیئتی جدید و بدیع سهم خاص او در تاریخ فلسفه و حسن ختام فلسفۀ یونان است.

اصول الهیات نمونه‌­ای عالی از تلفیق عناصر فلسفی مختلف در یک دستگاه جامع منطقی است و از این حیث هیچ­‌یک از آثار یونانی با آن برابری نمی­‌کند. اصول الهیات یک نظام جامع منطقی است که به تقلید از اصول هندسۀ اقلیدس به روش استنتاج هندسی تنظیم شده و احتمالاً اولین نمونه از نظام­‌های فلسفی است که نظایر آن بعدها در کتاب اخلاق اسپینوزا و پدیدارشناسی روح هگل مشاهده می­‌شود. کتاب متشکل از 211 قضیه است و هر قضیه با یک اصل فلسفی آغاز می­‌شود که در حکم فرضیه­‌ای است که باید به اثبات برسد. در مرحلۀ بعد همۀ احتمالات و شقوق ممکن به شیوۀ برهان خلف طرح و یکی پس از دیگری رد می­‌شود و در نهایت تنها احتمال باقی­‌مانده که همان اصل اول است، به اثبات می­‌رسد. هر نتیجه­‌ای خود مقدمۀ قضایای بعدی قرار می­‌گیرد و در نهایت از ترکیب آنها دستگاهی جامع و دقیق تشکیل می­‌شود که کل هستی را دربرمی­‌گیرد. کتاب شامل دو بخش اصلی است. بخش اول شامل طرح و اثبات بعضی از مهم‌­ترین اصول اندیشۀ یونانی و افلاطونی است که در حکم مقدماتی برای بخش دوم کتاب است. پروکلوس در بخش دوم که به توصیف سه اقنوم واحد و عقل و نفس اختصاص یافته، با استفاده از مقدماتی که در بخش اول به اثبات رسیده است، به تشریح سلسله مراتب موجودات و مناسبات میان آنها می­‌پردازد.

اصول الهیات محل تلاقی سه سنت بزرگ فلسفۀ یونانی و اسلامی و مسیحی و از بزرگ­‌ترین مجاری انتقال میراث یونانی به وارثان مسلمان و مسیحی است. این کتاب در نخستین قرون اسلامی به نام ارسطو و با عنوان مجعول خیر محض به عربی ترجمه و تلخیص شده و در کنار اثولوجیا یکی از منابع اصلی فیلسوفان مسلمان بوده است. مع­‌الوصف این کتاب تاکنون در تحقیقات فلسفۀ اسلامی کاملاً مغفول مانده و سهمی در بازسازی تاریخ فلسفۀ اسلامی نداشته است. مرور اجمالی مطالب کتاب حاکی از شباهت بسیاری از مفاهیم و مضامین آن به موضوعات اصلی فلسفۀ اسلامی و احتمال تأثیر آن بر فیلسوفان مسلمان است. سابقۀ بسیاری از مضامین فلسفۀ اسلامی به این کتاب بازمی­‌گردد و قطعاً تحقیقات مستقل در آیندۀ نزدیک این مطلب را تأیید خواهد کرد. اصول الهیات حلقۀ مفقودۀ فلسفۀ اسلامی است و معرفی و تحلیل دقیق محتوای آن پرده از بسیاری از اسرار فلسفۀ اسلامی برخواهد داشت.

خیر محض بعدها در حدود قرن سیزدهم با عنوان Liber de Causis ( کتاب العلل) از عربی به لاتین ترجمه شد و تأثیری بزرگ بر فلسفۀ مدرسی مسیحی داشت. اما تأثیر بزرگ­‌تر آن بر تفکر مسیحی پیش از آن و در حدود قرن ششم میلادی در آثار دیونوسیوس مجعول به وقوع پیوست. در حدود قرن ششم میلادی آثاری منحول و منسوب به دیونوسیوس آریوپاگی در اروپای مسیحی رواج یافت و بسیاری از فیلسوفان مسیحی تحت تأثیر آنها قرار گرفتند. تحقیقات جدید حاکی از آن است که این آثار در اصل تقریری از اصول الهیات پروکلوس بوده است.

ترجمۀ فارسی کتاب که اینک تقدیم خوانندگان گرامی می­‌شود، ترجمه­‌ای از اصل یونانی است که ضمناً با ترجمه­‌های انگلیسی و آلمانی مقابله شده است. متن یونانی و ترجمۀ فارسی در کنار یکدیگر چاپ شده که امکان مقابلۀ مطالب را برای محققان فراهم می­‌کند. معادل یونانی همۀ اصطلاحات در حاشیۀ صفحات ضبط شده و علاوه بر آن فهرست کاملی از آنها در پایان کتاب آمده است. همچنین مقدمه و توضیحات مترجم انگلیسی کتاب، ای. آر. دادز، برای مراجعه و استفادۀ خوانندگان ترجمه و به متن کتاب ضمیمه شده است.