من و جز من

مسئلة «من» و «جز من» در آثار فیلسوفان مسلمان به عنوان یک تقسیم اوّلی مطرح نشده است؛ ولی اگر تقسیم وجود به دو قسم ذهنی و خارجی، یک تقسیم اوّلی بوده باشد، مسئلة «من» و «جز من» نیز می‌تواند در زمرة تقسیم‌های اوّلیة هستی شناخته شود. زیرا ذهن در جایی تحقّق می‌پذیرد که «من» وجود داشته باشد. البتّه ذهن از آن جهت که فقط ذهن است، من نیست و من نیز از آن جهت که فقط من به‌شمار می‌آید، ذهن نیست؛ امّا در عین حال، ذهن از من جدا نیست؛ چنان‌که من نیز بدون ذهن نخواهد بود. به‌حکم اتّحاد عاقل و معقول، همواره ذهن و من، متّحد و یگانه هستند، امّا اتّحاد و یگانگی با نوعی از دوگانگی نیز سازگار است، چنان‌که نفس و بدن در عین اتّحاد و یگانگی که در میان آنها برقرار است، با نوعی دوگانگی نیز روبرو هستند. وقتی از دوگانگی در عین یگانگی سخن گفته می‌شود، نباید چنین پنداشته شود که آن یک سخن تناقض‌آمیز به‌شمار می‌آید. زیرا تعدّد مراتب و تکثّر مراحل، موجب می‌شود که شیء واحد و یگانه‌ای دارای مراتب و مراحل متعدّد باشد و اختلاف در مراتب به وحدت و یگانگی آن لطمه وارد نیاورد. هستی از آن جهت که هستی است، واحد و یگانه است؛ ولی هستی واحد و یگانه به اختلاف در مراتب و مراحل خود، متعدّد شناخته می‌شود. تعدّد مراتب هستی به وحدت هستی لطمه وارد نمی‌سازد. انسان نیز به حکم این‌که مظهر کامل هستی شناخته می‌شود، از نوعی تشکیک در وجود و ذو مراتب بودن بر کنار نیست. انسان به حسب نوع، ماهیت واحد دارد؛ ولی شخص انسان از جهت وجودی، دارای مراتب متعدّد و گوناگون است. فاصلة میان پائین‌ترین مرتبه و بالاترین مرتبة وجودی انسان از هر گونه فاصلة دیگری که در هستی شناخته می‌شود، بیشتر است. فاصله میان پائین‌ترین و بالاترین مرتبة وجودی انسان از نوع فاصله‌ای است که در میان هیولای اولی و عقل اوّل وجود دارد.