التعلیقات

تعلیقات اثر ابن‌سینا (370 ـ 428 ق / 980 ـ 1037 م) مجموعه‌ای فراهم آمده از تعلیق‌‌هایی کوتاه تا بلند و پراکنده در منطق، طبیعیّات و الهیّات است. هرچند نام این کتاب ــ تا آن‌جا که مصحح جُستـه اسـت ــ تنها در دو نسخۀ خطّی قرن هفتم هجری از زندگی‌نامۀ ابن‌سینا  (نسخه‌های موجود در مجموعۀ شمارۀ 4849 ایاصوفیه و مجموعۀ شمارۀ 1452 حمیدیّه) و نیز برخی از نسخه‌های تتمّۀ صوان الحکمة (تاریخ حکماء الإسلام) دیده می‌شود، آن‌چه در آغاز کهن‌ترین نسخۀ موجود از تعلیقات (نسخۀ شماره 2390 ایاصوفیه، با تاریخ کتابت521 هجری قمری) آمده است صحّت انتساب این اثر را به ابن‌سینا به‌روشنی نشان می‌دهد. در آغازِ این نسخه و پیش از متن کامل تعلیقات، فهرست مفصّلی از عنوان‌های تعلیق‌ها وجود دارد که ابوالعبّاس لوکری شاگرد بهمنیار آن را فراهم آورده است؛ آن‌چه در ابتدای این فهرست نوشته شده گویای آن است که این کتاب اثری است از فارابی و ابن‌سینا که بهمنیار شاگرد ابن‌سینا آن را روایت کرده است.

ارزش و اهمّیّت تعلیقات، یکی در وجود تعلیق‌هایی است که در آن‌ها روشنگری‌های ویژه و برجسته‌ای به چشم می‌خورد که در دیگر آثار ابن‌سینا نه تنها بدین صورت دیده نمی‌شود، بلکه در نگاه نخست با برخی از آموزه‌های آوازه‌مند وی ناسازگار می‌نماید. از سوی دیگر، ماهیّت تعلیقی داشتن این اثر، این گمان را تقویت می‌کند که از آثار متأخّر دوران حیات ابن‌سینا بوده و از بازاندیشی‌های او در برخی مسائل بی‌بهره نبوده باشد.

کتاب تعلیقات، همانند بسیاری دیگر از آثار چاپ‌شدۀ ابن‌سینا، تاکنون به شیوۀ شایسته‌ای تصحیح نشده است؛ و از‌این‌رو، مصحح بر آن شده است تا با تصحیح انتقادی این کتاب مهم بر اساس نسخه‌های معتبر، این نیاز را برآورده سازد.

تعلیقات فراهم آمده از پاره‌نوشته‌هایی حکمی و فلسفی است که می‌توان آن‌ها را در سه موضوع کلّی «منطقیّات»، «طبیعیّات» و «الهیّات» دسته‌بندی کرد. هر پاره‌نوشته‌ای به «تعلیق» معروف است که مطلبی در یکی از موضوعات یاده‌‌شده را در‌بر دارد؛ این تعلیق‌ها برخی بس بلند و برخی بس کوتاه هستند و برخی دیگر در میانه‌ها. از نام و نشانه «تعلیق» برمی‌آید که این تعلیق‌ها در حاشیه مطلبی و در توضیح یا تکمیل آن به نگارش درآمده‌اند، چنان‌که کسانی چون ملاّصدرا از این اثر به عنوان تعلیقات شیخ بر شفاء یاد کرده‌اند؛ امّا با نگاهی دقیق‌تر در آن‌ها چنین می‌نماید که بسیاری از این پاره‌نوشته‌ها خاستگاه‌های دیگری نیز دارند: برخی برآمده از پرسش‌های شاگردان‌اند، برخی در بیان و نقد آراء دیگران به‌ویژه متکلّمان معتزلی، مواردی عیناً بازنوشته از تعلیقات فارابی و شفاء یا برگردانده به عربی از دانشنامۀ علائی، و مانندِ آن.

«تعلیقات» هم‌چنین نام اثر مستقلّی از فارابی (259 - 339 ق / 872 - 950 م) است که همانند تعلیقات ابن‌سینا، مطالب گوناگون و یادداشت‌های حاشیه‌واری را در الهیّات و طبیعیّات دربر دارد. تعلیقات فارابی بسیار کوتاه‌تر از تعلیقات ابن‌سینا است؛ تعلیقات ابن‌سینا دارای 1013 تعلیق و بسیار مفصّل‌تر از تعلیقات فارابی است که 106 تعلیق دارد. تمام تعلیقات فارابی در میان تعلیقات ابن‌سینا به روایت بهمنیار، عیناً یا تقریباً، گنجیده است که چگونگی این گنجیدگی به تفصیل در مقدّمۀ مصحح نشان داده شده است.

تعلیقات فارابی نیز همانند تعلیقات ابن‌سینا تاکنون از تصحیح دقیقی بهره‌مند نبوده است؛ از‌این‌رو، در میانۀ کارِ تصحیح تعلیقات ابن‌سینا، مصحح بر آن شد که با بررسی و گزینش نسخه‌هایی از تعلیقات فارابی، تصحیح تازه‌ای از آن به دست دهد تا در نگاه مقایسه‌ایِ بخش‌های مشترک و متشابهِ دو تعلیقات نیز به کار آید.

تلاش مصحّح در اندازۀ توان و در تنگنای زمان بر این بوده است که پس از نشان دادن چگونگی پیوند تعلیقات ابن‌سینا با تعلیقات فارابی، ارتباط شمارِ دیگری از تعلیق‌ها را نیز با آثار دیگر بیابد و نشان دهد. به نظر می‌رسد که تعلیقات بیش‌ترین پیوند را با کتاب شفاء، بزرگ‌ترین اثر به جای ‌مانده از ابن‌سینا، دارد، هرچند در آن حتّی یک بار هم نام شفاء برده نشده است و تنها در کم‌تر از بیست مورد عبارات کوتاهی از شفاء با عنوان «قوله» با شرح یا توضیح دیده می‌شود. امّا مصحح، افزون بر این موارد، تا آن‌جا که فرصت داشته ارتباط تعلیق‌های بسیار دیگری را نیز با بخش‌های مختلف شفاء (منطق، طبیعیّات و الهیّات) و آثار مهمّ دیگری چون دانشنامۀ علائی، النجاة، الإشارات، المباحثات و التحصیل  جُسته و یافته و به آن‌ها در پانوشت‌ها اشاره کرده است؛ هم‌چنین، متن مواردی از آن آثار را که بسیار نزدیک و در پیوند با آن تعلیق‌ها می‌نمود، در پیوست همین کتاب با عنوان «مقارنه‌ها و پیوندها» آورده است.

نسخه‌های خطّی تعلیقات ابن‌سینا در سه صورت و شکل متفاوت در کتابخانه‌هایی از ایران و جهان یافت می‌شود که دکتر یحیی مهدوی از آن‌ها به «سه هیئت» یاد می‌کند.  هیئت سوم با دو هیئت دیگر در ترتیب تعلیق‌ها تفاوت اساسی دارد و تا اندازه‌ای بر پایه موضوع مرتّب و دسته‌بندی شده است؛ و هیئت نخست نیز تنها در داشتن فهرستی از مطالب تعلیق‌ها به قلم لوکری (شاگرد بهمنیار) از هیئت دوم متمایز است.

البتّه مصحح در جستجو و بررسی تطبیقی به دسته‌ای از نسخه‌ها  برخورده است که می‌توان آن‌ها را هیئت چهـارم تعلیقات انگاشت. این دستـه از نسخـه‌هـا، که در ترتیب تعلیق‌ها همانند هیئت اوّل و دوم هستند و در آغاز برخی از آن‌ها عنوان «التعلیقات على روایةٍ أخرى» دیده می‌شود، از پایان و در میانه‌ها تعلیق‌های همانندِ فراوانی را ندارند.

برای نخستین بار، عبدالرحمن بدوی در سال 1972 میلادی کتاب تعلیقات را با اعتماد بسیار به یک نسخه در کتابخانۀ قاهره و اندک عنایتی به نسخه‌ای از کتابخانۀ پرینستون، به دست حروف‌چین سپرده و به چاپ رسانده که در ایران نیز عیناً روگرفت و منتشر شده است (قم، مکتب الإعلام الإسلامى، 1404 ق).

اخیراً نیز حسن مجید العبیدى کتاب تعلیقات را بر پایه دو نسخۀ خطّی در بغداد تصحیح و چاپ کرده است (بغداد، بیت الحکمة، 2002 م)، که یکی از آن دو بر هیئت دوم و دیگری بر هیئت سوم و با افتادگی‌هایی در آغاز و انجام بوده و مصحّح تلاش کرده است تا ترتیب موضوعی امّا ناقصِ هیئت سوم را تکمیل و کتاب تعلیقات را در چهار فصل (با عنوان‌های: علم المنطق، العلم الطبیعىّ، علم النفس، و العلم الإلهىّ ) عرضه کند. با این‌که در این چاپ، مصحّح بسیاری از نادرستی‌های چاپ بدوی را زدوده و به تعلیق‌های مشترک با فارابی هم اشاره کرده است، به جهت در دست نداشتنِ نسخه‌های اصیل و نیز به کار‌ نبستنِ دقیق ضوابط علمی و فنّی، هم‌چنان کاستی‌ها، بدخوانی‌ها و نادرستی‌هایی در آن دیده می‌شود؛ چنان‌که از داشتن مقدّمۀ تحقیقیِ درخورِ این کتاب و فهرست‌های فنّی بایسته و شایستۀ آن نیز برکنار است.

تصحیح انتقادی تازه از تعلیقات ابن‌سینا که آن را پیشِ رو دارید، با بررسی تاریخی ـ ‌تطبیقی حدود بیست نسخۀ خطّی در کتابخانه‌های ایران، استانبول و پرینستون و بر‌پایۀ پنج نسخۀ برگزیدة معتبر (یک نسخه از هیئت نخست، سه نسخه از هیئت دوم و یک نسخه از هیئت سوم) با نشانه‌ها و مشخّصات زیر انجام پذیرفته است:

1. «صو» (هیئت نخست): نسخه شمارۀ 2390 در کتابخانه ایاصوفیه (استانبول)؛ تاریخ کتابت: 521 ق.

2. «کا» (هیئت دوم): دفتر هجدهم از مجموعه‌ای از کتابخانۀ شخصی علىّ بن الرضا موسی بن جعفر کاشف‌الغطاء (1332 ق) که اکنون با شمارۀ 308 در کتابخانه پرینستون (آمریکا) نگه‌داری می‌شود؛  تاریخ کتابت: 677 ق.

3. «مل» (هیئت دوم): دفتر نخست از مجموعۀ شمارة 4694 در کتابخانۀ ملّی ملک (تهران)؛ تاریخ کتابت: 1021 ق.

4. «آس» (هیئت دوم): دفتر نخست از مجموعۀ شمارۀ 416 (شمارۀ عمومی 384) در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (مشهد)؛ تاریخ کتابت: 1005 ق.

5. «دا» (هیئت سوم): میکروفیلم شمارۀ 3852 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (اهدائی دکتر یحیی مهدوی)؛ تاریخ کتابت: 1080 ق.

در کنار پنج نسخۀ خطّی برگزیده در این تصحیح، نسخۀ چاپی به تصحیح عبدالرحمن بدوی نیز دقیقاً ــ و بیش‌تر برای نشان‌دادن کاستی‌ها و نادرستی‌های پرشمار آن ــ مورد نظر و سنجش قرار گرفته و تفاوت‌های آن با متن حاضر در سازوارۀ انتقادی آمده است (با کوته‌نوشت «چ»).

در میان نسخه‌های برگزیده، نسخۀ شمارۀ 2390 کتابخانۀ ایاصوفیه (صو) سرآمد نسخه‌ها و ارزشمندترین آن‌ها است، هم از جهت صحّت و هم از جهت قدمت. وجود فهرست تفصیلی فراهم آمده از کتاب به همّت ابوالعبّاس لوکری در آغاز این نسخه نیز ارزش آن را دوچندان می‌کند. این نسخه یکی از کهن‌ترین نسخه‌هایی به شمار می‌رود که از مجموعه آثار ابن‌سینا در دست است. برتری این نسخه بر دیگر نسخه‌ها از جهت درست‌نویسی نیز بسیار چشمگیر است، تا اندازه‌ای که در اصلْ قرار دادن آن برای تصحیح متن جای تردیدی نمی‌مانَد؛ امّا با نظر به کاستی‌ها و نادرستی‌هایی هرچند کم‌شمار که در آن هست، مصحح به این نتیجه رسید که این نسخه را «اصل نسبی» قرار دهد نه «اصل مطلق». بر این پایه، شیوۀ تصحیح چنین بوده است که اساساً ضبط واژه‌ها در نسخۀ «صو» در متن قرار گیرد، مگر آن‌جا که ضبط «صو» آشکارا نادرست بوده یا ضبط نسخه‌ای دیگر به‌روشنی بر آن برتری داشته است.

افزون بر نسخه‌هایی که مبنای این تصحیح قرار گرفته‌اند، از چند نسخۀ خطّی دیگر نیز به هنگام بازبینی و آراستن متن نهایی بهره‌ برده شده است؛ مانند نسخه‌های شمارۀ 4894 از کتابخانۀ نور عثمانیّه (استانبول)، شمارۀ 869 از کتابخانۀ کوپرولو محمّد پاشا و کوپرولو احمد پاشا (استانبول)،  شمارۀ 3447 از کتابخانۀ احمد ثالث (استانبول)، شمارۀ 1357 از کتابخانۀ مجلس (تهران) و شمارۀ 8305 از کتابخانۀ مدرسۀ عالی شهید مطهّری  (تهران). امّا از آن‌جا که موارد این بهره‌مندی اندک و در حدّ اصلاح ضمایر یا افعال به مذکّر یا مؤنّث و رفع پاره‌ای از ابهامات و ناخوانایی‌ها بوده است، در سازوارۀ انتقادی به آن‌ها اشاره نشده است.

از کتاب تعلیقات ترجمه‌ای کهن به پارسی شده است که با نظر به نوع خط و ادبیّاتِ تک‌نسخۀ موجودِ آن، گمان می‌رود زمان انجام گرفتن آن به اوائل سدۀ هفتم یا حتّی پیش از آن برسد. تنها نسخۀ خطّی این ترجمه که دست‌نوشتۀ مترجمی ناشناس است در کتابخانۀ توبینگن برلین (با شمارۀ 3364) نگه‌داری می‌شود. بیش‌تر برگ‌های این نسخه، از آغاز و پایان و در میانه‌ها، از بین رفته و ترتیب برگ‌های آن نیز در چند مورد به هم ریخته و در شیرازه‌بندی دوباره دچار جابه‌جایی شده است. ترتیب تعلیق‌ها در این ترجمه تقریباً همانند ترتیب آن‌‌ها در هیئت سومِ متن عربی است.

این اثر پارسی با آن‌که دچار افتادگی‌های فراوانی شده است، در مقایسۀ بخش‌های باقی‌ماندۀ آن با متن عربیِ تعلیقات سودمند افتاده و در زدودن پاره‌ای از ابهام‌های هر دو متن (عربی و پارسی) یاری رسانده است. به همین جهت، نسخۀ این ترجمۀ ارزشمند را نیز شایستۀ تصحیح یافته و مصحح از چندگاهی پیش بدان پرداخته‌ است.

در کتاب حاضر، پس از مقدّمۀ مصحّح و پیش از آغاز متن تعلیقات، فهرست بلندی از عنوان‌های تعلیق‌ها که به دست ابوالعبّاس لوکری فراهم شده، آمده است. فهرست لوکری پس از تصحیح و تکمیل، در جدولی تنظیم شده است تا به عنوان فهرست تفصیلی متن تصحیح شدۀ حاضر هم به کار آید. در متن تعلیقات نیز هر‌یک از آن عنوان‌ها در آغاز تعلیق مربوط به آن آمده است.

در پایان کتاب، نمایه‌های مورد نیاز آمده است که مهم‌ترین آن‌ها نمایۀ موضوعات است. شماره‌هایی که در نمایه‌ها در برابر واژه‌ها و درون نشانۀ  «[ ]» نهاده شده شمارۀ تعلیق‌ها در متن کتاب است.

  در پایان این چکیده، عناوین مطالبی که در مقدّمۀ فارسی به‌تفصیل از آن‌ها سخن رفته است می‌آید:

ـ  محتوا و شکل تعلیقات 

ـ  نگاهی به نگارش تعلیقات  

ـ  پیشینۀ پژوهش 

ـ  تعلیقات ابن‌سینا و تعلیقات فارابی 

ـ  تعلیقات ابن‌سینا، پیوندها و مقارنه‌ها 

ـ  تأثیر تعلیقات در آثار فلسفی پس از ابن‌سینا 

ـ  ترجمۀ کهن تعلیقات به پارسی 

ـ  نکته‌ها و برجسته‌های تعلیقات 

ـ  شناسنامۀ نسخه‌های خطّی 

ـ  ویژگی‌های نسخه‌های خطّی و نسخۀ چاپی 

ـ  شیوۀ تصحیح و تحقیق

ویراست دوم تصحیح تازه از کتاب التعلیقات ابن‌سینا، پیراسته‌تر و آراسته‌تر از چاپ نخست آن - که نزدیک به یک دهه از آن می‌گذرد -، اکنون پیش روی پژوهشمندان حکمت و فلسفه گشوده شده است.

بازنگری در چاپ نخست کتاب، که با بازخوانی و سنجش آن با ترجمه‌ای از تعلیقات به پارسی کهن نیزهمراه بوده، به دگرسانی‌هایی در چاپ کنونی انجامیده است:

- کتاب در صفحه‌آرایی تازه سامان یافته و از شمار صفحات آن کاسته شده است.

- در جدول فهرست لوکری، که در پایان مقدّمۀ مصحّح آمده است، ستون مربوط به صفحه‌های کتاب برداشته شده و به‌جای آن شمارۀ تعلیق‌های ترجمۀ پارسی کهن در برابر هریک از شماره‌های متن عربی نهاده شده است.

- نمایۀ موضوعات کتاب با اصلاحات و افزوده‌ها صورت کامل تری یافته است.

- اصلاحاتی در متن و جابه‌جایی نسخه‌بدل‌ها انجام گرفته است که مهم‌ترین آن ها را در جدول پایان یادداشت مصحح آمده است.