شرح کتاب‌

«التذکرة فی أحکام الجواهر والأعراضِ» ابن متّویه

کتاب التذکرة فی أحکام الجواهر و الأعراض نوشته ابن‌متّویه در زمره آثار کلامی معتزلیان متقدم است که تا روزگار ما بر جای مانده است. این کتاب درباره جواهر و اعراض و به‌طور کلی بحث طبیعیات در کلام معتزلی است. آنچه از زندگی ابن‌متّویه به‌دست آمده این است که وی در ری شاگرد قاضی عبدالجبار همدانی (درگذشته 415ق) و از پیروان ابوهاشم جبایی (درگذشته 321ق) بوده است. افزون بر نوشته ابن‌متّویه، شرحی از شارحی ناشناخته بر نوشته مؤلف یافت شده که در قرن ششم هجری می‌زیسته است.

به سبب اشاره به نام احمد بن حسین المؤید بالله (درگذشته 411ق) احتمال داده شده است که شارح در زمره زیدی‌های شمال ایران باشد. از فوائد مهم این شرح، مطالبی است که شارح از آثار معتزلیان پیشین نظیر ابوعل و ابو هاشم جبایی، ابوعلی محمد بن خلّاد، ابوعبدالله بصری، ابواسحاق بن عیاش، قاضی عبدالجبار همدانی، ابو رشید نیشاپوری و ابن متّویه نقل کرده است. پس از دو فصل مقدماتی، مطالب کتاب در نوزده بخش به ترتیب زیر تنظیم شده است:

     القول فی الجواهر/ الکلام فی اثبات الجزء و فروعه/ القول فی فناء الجواهر و إعادتها/ القول فی الألوان/ القول فی الطعوم/ القول فی الآلام و اللذات/ القول فی الأصوات و الکلام/ القول فی الأکوان/ القول فی التألیف/ القول فی الاعتماد/ القول فی الرطوبات و الیبس/ الکلام فی الحیاة/ القول فی الشهوة و النفار/ القول فی القدرة/ القول فی الإرادة و الکراهة/  القول فی الاعتقادات و العلوم و الظنون/ القول فی الظن/ القول فی النظر/ القول فی الإدراک.

     هریک از این مباحث نیز شامل فصل‌هایی می‌گردد که دیدگاه‌های موافقان و مخالفان را در بردارد. از فهرست یاد‌شده آشکار می‌گردد که عمده این مباحث ناظر به طبیعت‌شناسی یا طبیعیات معتزله است. در این کتاب ابوالحسین بصری، ابوعلی و ابوهاشم جبایی، ابوالهذیل علاّف، ابوالقاسم کعبی، قاضی عبدالجبار همدانی، ابواسحاق نظّام و ابن‌عیاش در زمره متکلمانی قرار دارند که بسیار به نظراتشان اشاره شده است. در مواردی هم می‌توان نام ارسطو، اقلیدس، ابن‌راوندی، زکریای رازی، ابوعیسی وراق، بشر بن معتمر، جاحظ، ابوسهل نوبختی و جهم بن صفوان را مشاهده کرد.

     مشخصات نسخه خطی را سیدابراهیم اشکشیرین در آغاز کتاب خاطر نشان کرده است. فهرست اعلام، کتاب‌ها، فرق و مذاهب و آیات قرآنی پایان‌بخش کتاب است.