گزارش نشست میزگرد علمی «حکمت عملی از نظرگاه ابن سینا»

به گزارش روابط عمومی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، نشست میزگرد علمی با عنوان «حکمت عملی از نظرگاه ابن سینا» از طرف گروه حکمت عملی موسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران در روز یکشنبه 16 شهریورماه در محل شعبۀ قم موسسه برگزار گردید. در این جلسه که با استقبال قابل توجه فضلای حوزوی و دانشگاهی به برگزار گردید، دو استاد ارجمند، جناب حجت الاسلام احسان کرمانشاهانی و جناب حجت الاسلام زهیر انصاریان، به ارائۀ بحث پرداختند. در ابتدای جلسه، دبیر علمی میزگرد، حجت الاسلام خیاط زاده مقدمه­ای دربارۀ حکمت علمی بیان کرده و این جلسه را مقدمه ای برای طرح مباحث تفصیلی و عمیق در نسبت حکمت عملی و شریعت دانست.

در ادامه، در دو فرسته محور اصلی سخنان اساتید حاضر تقدیم حضور می­‌شود:

در ادامه حجت الاسلام کرمانشاهانی به طرح بحث پرداختند.

۱- با تاسیس فلسفه اسلامی مسأله توحید به مسأله کانونی فلسفه تبدیل شده و پروژه این فلسفه تبیین تمام مسایل بر این محور است.

۲- این کار با فارابی ظهور و بروز یافت و مسأله رابطه عقل و نقل و فلسفه و دین به دنبال این مسأله است.

۳- تخصیص جایگاه رییس مدینه به (نبی) و بیان این همانی مدینه فاضله و مدینه نبوی براساس اتصال تام نبی به عقل فعال در امتداد پروژه فلسفه اسلامی (یعنی محوریت توحید) است.

۴- در امتداد کار فارابی و نه در تقابل با آن، ابن سینا -با توجه متونی که از منطق شفا، دانشنامه، و عیون الحکمه، تقدیم شد- مبادی و کمال و تفاصیل حکمت عملی را واگذار به شریعت الهی می داند. اگرچه بیان اجمالی و کلیات آن را از طریق برهان میسر می شمارد.

این بیان نتیجه دو مقدمه است: الف) حکمت عملی علمی غایت مند است و غایت آن وصول به سعادت اعم از دنیوی و اخروی است. ب) براساس آنچه فارابی انجام داد و ریاست مدینه و تدبیر انسانی را به نبی سپرد، سعادت توسط پیروی از شریعت الهی با تضمینی به مراتب بیش از پیروی از حکمت عملی تامین می گردد. نتیجه پرداختن به حکمت عملی با حصول غایت از ناحیه شریعت الهی (لغو) است نه ممتنع.

۵- لذا ابن سینا اگرچه در آثار خود به طور پراکنده به مبادی و اجمال مباحث حکمت عملی پرداخته است ولی هیچگاه به طور مفصل و همچون حکمت نظری به آن نپرداخته بلکه اهتمامی جدی به آن نداشته است.

۶- این امر باعث شد حکمای الهی بعد از ابن سینا -بجز مواردی- این راه را ادامه داده و این حیطه از مباحث را به (فقه) واگذار نمایند و در جریان اصلی حکمت اسلامی، حکمت عملی مورد توجه فلسفی و محل نزاع عقلی واقع نگشت.

۷- باید توجه نمود که اولا حکمت مطلقا برهانی است و هم حکمت نظری و هم حکمت عملی در حوزه عقل نظری می باشند. ثانیا رأی و حکم عقل عملی -در نظر ابن سینا-《حکمی جزیی》است که مستقیما ناظر به مرحله انجام فعل است، و احکام کلی درباره (حسن و قبح و باید و نباید) در حوزه عقل نظری است. این مطلب بر اساس عبارات شیخ در نفس اشارات، نفس شفا، نجات، عیون الحکمه و رساله حدود است.

۸- حال می توان ادعا کرد: اولا در آثار شیخ - و نیز فیلسوفان متقدم اسلامی- حکمت عملی مشتمل بر گزاره های ارزشی مشتمل بر حسن و قبح و باید و نباید نیز می باشد. ثانیا آنچه شیخ به شریعت واگذار نموده است حکمت عملی است نه احکام جزیی عقل عملی، چرا که احکام شرعیه به صورت احکام کلیه ای می باشند که مکلف در مقام عمل از آنها به حکم جزیی ناظر به عمل جزیی و خاص می رسد. مانند بایستگی نماز یا حرمت ربا و . . .

۹- با کشف اعتباریات در دو قرن اخیر و جدا سازی آن از احکام حقیقی و برهانی -به تفصیلی که علامه طباطبایی متعرض گشته اند- حکمت عملی از احکام ارزشی مشتمل بر حسن و قبح و باید و نباید و نظایر آنها پیراسته گردید و این احکام در سلک گزاره های اعتباری مندرج گردید.

در نتیجه حکمت عملی، صرفا مشتمل بر گزاره های حقیقی و برهانی است که صرفا معرفت حقیقیِ مقدم بر گزاره اعتباری را فراهم می آورد. مانند شناخت قوای نفس و ارتباط آنها از حیث صلاح و فساد آنها و چگونگی وصول آنها به کمال خود، در علم اخلاق. (در این قسمت باید به تفاوت میان مشهورات و اعتباریات هم از حیث دایره مصداقی و هم از حیث جهت شهرت و اعتباریت توجه نمود)

۱۰- این تحول از طرفی و نیاز تفقه در متون دینی (در موضوعات حقیقی) به معارف حقیقیِ پشتیبان از طرف دیگر، زمینه را برای طرح مجدد حکمت عملی در فلسفه اسلامی مهیا می سازد.

به این بیان که حکمت عملی در حوزه های گوناگون خود مانند اخلاق مطالعات و گزاره های حقیقی را پژوهش می کند که در فهم بهتر و تفقه در متون اخلاقی دین مفید و کارآمد است. همانگونه که شناخت بدن و بیماریهای آن و گیاهان دارویی و تأثیر آنها در فهم و تفقه در متون طبی صادر از دین لازم و کارآمد است.

لذا شناخت طب اسلامی تنها با ساز و کارهای مرسوم در فقه امروزین -بدون شناخت بدن و . . . -  میسر نمی باشد، تفقه در حوزه های اخلاق و خانواده و سیاست اسلامی نیز صرفا با مراجعه به متون و پیاده سازی قواعد و سازو کارهای فقهی مرسوم ممکن نیست. بلکه در این حوزه های فقهی نیاز به مطالعات فلسفی و حکمی در مباحث مذکور است تا شناخت لازم از امری که شارع درباره آن سخن می گوید برای فقیه فراهم گردد. از این راه است که تفقه در متن مقدس دینی میسور می گردد.

در نتیجه حکمت عملی نه به عنوان علمی که عمل به آن منتج سعادت است، بلکه به عنوان علمی که مطالعات لازم در مسیر تفقه را فراهم می کند، قابل طرح و کارآمد، بلکه ضروری است.این نتیجه از امتداد پروژه فارابی و ابن سینا تا علامه طباطبایی حاصل می شود.

در ادامۀ جلسه، حجت الاسلام انصاریان با پذیرش نقش محوری شریعت، بر ضرورت وجود یک نظام مستقل حکمت عملی عقلانی تأکید می‌کنند و استدلال می‌کنند که آنچه در تاریخ رخ داده، سوءبرداشتی از آرای ابن سینا بوده است. خلاصه استدلال ایشان عبارت است از:

1. رد ادعای افول حکمت عملی توسط ابن سینا: ابن سینا نه تنها حکمت عملی را رد نکرد، بلکه آثار متعددی در این زمینه دارد (مانند البر و الاثم، بخش‌هایی از الشفا و النجاه و کتاب الخطابه). اگرچه او فرصت نگارش کتابی جامع را نیافت، اما این به معنای نفی این علم نیست.

2. تمایز بین «حکمت عملی» و «عقل عملی»: یک خلط جدی در این بحث، عدم تفکیک بین «حکمت عملی» (که مجموعه‌ای از قواعد کلی و برهان‌پذیر است و محصول «عقل نظری» است) و «عقل عملی» (که قوه تطبیق آن کلیات بر مصادیق جزئی و تقدیر امور است) می‌باشد. احکام حکمت عملی، مانند احکام هندسه، کلی و انتزاعی هستند. بسیاری از سخنانی ابن سینا که به جایگاه و نقش شریعت در احکام مربوط به عمل انسان می پردازند، متعلق به جانشینی یا همنشینی شریعت با احکام عقل عملی است، نه حکمت عملی؛ لکن، به طور ویژه در بین برخی از متاخرین، متاسفانه با بی دقتی در سخنان وی چنین القا شده است که وی شریعت را جایگزین حکمت عملی می داند.

بله، از دیدگاه جناب شیخ الرئیس شریعت در تکمیل و توسعه حکمت عملی نقشی جدی دارد که در نکته آتی بدان پرداخته خواهد شد.

3. نقش شریعت در روشن کردن کلیات و جزئیات: از نظر ابن سینا، شریعت دو نقش کلیدی دارد:

    الف) روشن کردن کلیات: به دلیل پیچیدگی ذاتی موضوعات علوم عملی، عقل بشری به تنهایی و در مدت زمان محدود، به سختی می‌تواند به تمام قیود و حدود این کلیات دست یابد. شریعت با بیان خود، این کلیات را برای عقل روشن می‌سازد.

    ب) تعیین جزئیات: شریعت در مقام تقدیر و تعیین مصادیق جزئی (به ویژه در عبادات) وارد می‌شود. اما ابن سینا معتقد است در بسیاری از حوزه‌های معاملات و سیاست، صاحب شریعت امر تقدیر و تفصیل احکام عقلی عمل را به «جمهور» یا «حاکم» واگذار می‌کند.

4.  شکست پروژه‌های صرفاً نقلی: تجربه تاریخی نشان داده که پروژه‌های می‌تواند یک نظام هنجاری (Normative Ethics) منسجم و عقلانی ارائه دهد که برای پاسخگویی به مسائل پیچیده دنیای مدرن (مانند توزیع ثروت، عدالت اجتماعی و اخلاق حکمرانی) ضروری است. بدون چارچوبی حکمی، استنباط از نصوص دینی در این حوزه‌ها دچار سردرگمی می‌شود و این چارچوب های حکمی همان چیزی است که از آن با عنوان حکمت عملی یاد می شود. البته این به معنای تایید هر آنچه در سنت و تراث فلسفی آمده نیست.

5. یکی از مدعیات استاد کرمانشاهانی آن بود که ما به حکمت عملی تاسیسی برآمده از شریعت نیاز داریم و باید به درستی جایگاه و نسبت آنها و ترابط و تعامل آنها با یکدیگر را تبیین کنیم و مدعی بودند که این اتفاق تا زمان تاسیس اعتباریات در اندیشه علامه طباطبایی اتفاق نیافتاده بود.

فارغ از مناقشه در اینکه محتوا -و نه عنوان اعتباریات- تاسیسی است یا ریشه هایی در سنت دارد و علامه طباطبایی تکمیل کننده و پیش برنده یک پروژه کمتر توجه شده بوده اند؛ باید دانست که حکمای پیشین با تفصیل فراوان و با دقت به جایگاه حکمت عملی در تولید علوم و دانش های پایین دست توجه داشته اند و در آثار خود به طور واضح به امتدادهای حکمت عملی در فقاهت و دیگر دانشها پرداخته اند؛ لکن عدم بازخوانی صحیح تراث حکمی موجب شده است که حتی اندیشمندان ما دچار احساس گسست و کم مایگی تراث در این حوزه باشند. به عنوان نمونه کتاب های احصاء العلوم، الحروف، سیاست مدنیه و .... از فارابی و بخش های مهمی از مدخل شفا، برهان و خطابه شفا، عیون الحکمه، رساله تقسیم الحکمة و ... از شیخ الرئیس و دیگر آثار حکما به تفصیل به این مضمون پرداخته اند؛ هرچند این به معنای بسته بودن راه بر نقد دیگاه آنان نیست.

ادامۀ این جلسه به گفتگو میان اساتید دربارۀ مباحث پیش­گفته گذشت و در انتها، برخی از اساتید حاضر در جلسه به طرح پرسش­ها و نکات انتقادی خود پرداختند.